Ο κόσμος μας στη δίνη απρόβλεπτων αλλαγών μεγάλης κλίμακας

Αναλυτές και διανοούμενοι προσπαθούν να ανιχνεύσουν τη δυναμική του ισχυρότερου σοκ που γνώρισε ο πλανήτης στα μεταπολεμικά χρόνια

Του ΠΕΤΡΟΥ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Καθημερινή, 18-19 Απριλίου 2020

Καθώς οι κυβερνήσεις αρχίζουν να σχεδιάζουν τη σταδιακή χαλάρωση των περιοριστικών μέτρων, οι πάντες κατανοούν ότι ο κόσμος στον οποίο θα επιστρέψουμε διαγράφεται πολύ διαφορετικός από εκείνον που αφήσαμε. Ωστόσο, πολιτικοί και αναλυτές διχάζονται ως προς την έκταση, το βάθος και τον χαρακτήρα των ανατροπών που ήδη αλλάζουν την ανθρώπινη συνθήκη σε πλανητική κλίμακα. 

Ύστερα από κάθε μεγάλο σοκ, προσδοκίες Αναγέννησης και προφητείες Αποκάλυψης βρίσκουν γόνιμο έδαφος. Αυτό συνέβη την τελευταία εικοσαετία με την 11η Σεπτεμβρίου, όπως και με τη χρηματοπιστωτική κατάρρευση του 2008-9. Και στις δύο περιπτώσεις, ο πλανήτης έζησε μεγάλες αναστατώσεις, αλλά δεν υπήρξε αλλαγή υποδείγματος. Η Ιστορία δεν άλλαξε τροχιά. 

Αυτή τη φορά, τα πράγματα μπορεί να εξελιχθούν πολύ διαφορετικά, καθώς βιώνουμε μια οικουμενική, αστραπιαία και εξαιρετικά βίαιη κρίση, χωρίς προηγούμενο στη σύγχρονη Ιστορία. Όχι τόσο στην υγειονομική της διάσταση (η ισπανική γρίπη του 1918 αφάνισε 50 εκατομμύρια ανθρώπους, περίπου το 2% του τότε παγκόσμιου πληθυσμού), όσο στο πεδίο της οικονομίας. Στην Αμερική 17 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους μέσα σε τρεις μόνο εβδομάδες και στο σύνολο των αναπτυγμένων χωρών η οικονομία θα συρρικνωθεί φέτος περισσότερο κι από τη Μεγάλη Ύφεση του 1929-33, εκτιμά το ΔΝΤ.

Ένας τόσο έντονος, ιστορικών διαστάσεων, κλονισμός δεν μπορεί παρά να φέρει εξίσου ιστορικές αλλαγές στη διεθνή τάξη πραγμάτων και στη ζωή των ανθρώπων, σκέφτονται πολλοί. Άλλοι δεν είναι τόσο σίγουροι: “Ο Covid-19 δεν θα αλλάξει τόσο πολύ τη βασική κατεύθυνση της Ιστορίας, αλλά θα την επιταχύνει. Ο κόσμος που θα αναδυθεί από την κρίση θα είναι αναγνωρίσιμος: εξασθένιση της αμερικανικής ηγεμονίας, απορρύθμιση της παγκόσμιας συνεργασίας, εντεινόμενη διαμάχη μεγάλων δυνάμεων”, εκτιμά ο Ρίτσαρντ Χάας, πρόεδρος του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων, ενός από τα σοβαρότερα think tank των ΗΠΑ. Το στοίχημα για την κατεύθυνση που θα πάρει ο κόσμος είναι ανοιχτό, καθώς η μεγάλη δοκιμασία βγάζει στην επιφάνεια τα καλύτερα και τα χειρότερα στοιχεία του καθένα μας και των κοινωνιών μας, υποστήριξε στο Πασχαλινό μήνυμά του ο Γερμανός πρόεδρος Φρανκ- Βάλτερ Στάινμαγερ, πεισμένος ότι αυτοί που θα κρίνουν τελικά πού θα γείρει η πλάστιγγα, δεν θα είναι μόνο οι πολιτικοί και οι επιστήμονες, αλλά οι ίδιοι οι λαοί. 

Το κράτος ενισχύεται, αλλά ποιο κράτος;

Η ιδέα ότι όλα τα προβλήματα προέρχονται από το κράτος και όλες οι λύσεις από την αγορά ήταν από τα πρώτα θύματα του Covid-19. Ένας πρωθυπουργός των Τόρις, ο Μπόρις Τζόνσον, εθνικοποίησε τους σιδηροδρόμους που είχαν ιδιωτικοποιήσει Θάτσερ και Μέιτζορ. Ο Τραμπ αποφάσισε να επιτάξει το μεγαθήριο General Motors για την κατασκευή δεκάδων χιλιάδων αναπνευστήρων. Σε ΗΠΑ, Ευρώπη και Ιαπωνία, οι κυβερνήσεις υιοθετούν προγράμματα οικονομικής στήριξης που φτάνουν το 10% ή και το 20% του ΑΕΠ και πολλά κράτη μετατρέπονται στον εργοδότη τελευταίας καταφυγής, καλύπτοντας το 80% ή και το 90% των μισθών εργαζομένων του ιδιωτικού τομέα.

Όσοι όμως οραματίζονται μια αναβίωση του ισχυρά παρεμβατικού, σοσιαλδημοκρατικού κράτους- πρόνοιας, πιθανότατα θα απογοητευτούν. Τα έκτακτα μέτρα είναι προσωρινά και ο λογαριασμός δεν θα αργήσει να έρθει- όπως έγινε και στην κρίση του 2008, όπου εφαρμόστηκε η συνταγή «σοσιαλισμός για τις τράπεζες, νεοφιλελευθερισμός για τους πολλούς». Οι Αντριάν Γούλντριτζ και Μάικλ Μίκλετγουέιτ γράφουν στο πρακτορείο Bloomberg ότι «οι κυβερνήσεις θα συμπιέζονται από δύο αντίρροπες τάσεις. Η πρώτη είναι να αναπτύξουν το κοινωνικό κράτος, ιδιαίτερα στο σύστημα Υγείας και την κοινωνική ασφάλιση, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίζουν ανάλογες κρίσεις στο μέλλον. Η άλλη είναι να ισορροπήσουν τους προϋπολογισμούς τους, καθώς το δημόσιο χρέος εκτοξεύεται σε απαράδεκτα επίπεδα».

Παράλληλα, οι δύο αναλυτές ανησυχούν για τον κίνδυνο να αναδυθεί, μέσα από αυτή την κρίση, ένα αυταρχικό «κράτος- Λεβιάθαν», στο πρότυπο που μας άφησε ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς. «Σε όλο τον κόσμο, ο φόβος επελαύνει και, προκειμένου να προστατευτούμε από τον τρομερό ιό, παραιτούμαστε εθελουσίως από βασικά δικαιώματα στον Λεβιάθαν του κράτους», υποστηρίζουν. Ήδη, αυταρχικοί ηγέτες όπως ο Βίκτορ Όρμπαν στην Ουγγαρία, εκμεταλλεύονται την κρίση για να κυβερνούν με διατάγματα επ’ αόριστον, αλλά η καμπάνα χτυπάει για όλους. Η μετά την 11^η Σεπτεμβρίου Αμερική μας δίδαξε ότι αδιανόητα μέχρι χθες μέτρα, τύπου νόμου PATRIOT, που θεσπίζονται ως προσωρινά σε μια κατάσταση εξαίρεσης, μπορεί να επιβιώσουν και μετά τη λήξη του συναγερμού.

Η παγκοσμιοποίηση σε υποχώρηση

Ο Ρόμπερτ Νίμπλετ από το Βασιλικό Ινστιτούτο Διεθνών Μελετών (Chatam House) της Βρετανίας βλέπει την πανδημία ως «σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι της παγκοσμιοποίησης». Στο ίδιο μήκος κύματος, ο διεθνούς φήμης Γάλλος οικονομολόγος Ντανιέλ Κοέν εκτιμά ότι «βλέπουμε το τέλος ή τουλάχιστον την αρχή του τέλους του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού όπως τον γνωρίσαμε τα τελευταία σαράντα χρόνια».

Το φαινόμενο είχε αρχίσει πολύ νωρίτερα, με τους εμπορικούς πολέμους και τη νίκη του Τραμπ να αποτελούν χαρακτηριστικά συμπτώματα. Στην παρούσα δοκιμασία, η δυναμική επιταχύνεται. Σε αντίθεση με το 2008, όπου η συνεργασία σε επίπεδο G8 βοήθησε στη γρήγορη υπέρβαση της ύφεσης, αυτή τη φορά κυριάρχησε το πνεύμα «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Διεθνείς παραγωγικές αλυσίδες σπάνε και βιομηχανίες επαναπατρίζονται, καθώς ισχυρά κράτη όπως η Αμερική και η Γαλλία διαπιστώνουν ότι το μοντέλο της εντατικής εξαγωγής κεφαλαίων στις χώρες χαμηλού εργατικού κόστους τις μετέτρεψε σε ομήρους της Κίνας ακόμη και για μάσκες των 75 σεντς.

Μένει να αποδειχθεί, όμως, αν θα πρόκειται για αναπροσαρμογή ή για πλήρη κατάρρευση της διεθνούς οικονομικής τάξης. Η αλληλεξάρτηση των εθνικών οικονομιών, ιδίως μεταξύ ΗΠΑ- Κίνας, είναι τόσο βαθιά που το κόστος της ρήξης και των ανοιχτών εμπορικών πολέμων θα ήταν τεράστιο για όλους, όπως έδειξε και η πρόσφατη συνεννόηση ΗΠΑ- Ρωσίας- Σαουδικής Αραβίας για τον τερματισμό του πολέμου των τιμών πετρελαίου.

Επιπλέον, δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι το τέλος της παγκοσμιοποίησης θα ευνοούσε προοδευτικές λύσεις. Λεπέν και Σαλβίνι εμφανίζουν εαυτούς δικαιωμένους, ενώ στις ΗΠΑ πυκνώνουν τα κρούσματα ρατσιστικών επιθέσεων εναντίον κινεζικής καταγωγής Αμερικανών και στο Παρίσι ασιατικής προέλευσης πολίτες φορούν T- shirt που γράφουν «δεν είμαι ιός». Στο μεταξύ, ο Τραμπ κόβει τη χρηματοδότηση στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για να καλύψει τα δικά του, εγκληματικά λάθη, την ώρα που η ανθρωπότητα χρειάζεται όσο ποτέ τη διεθνή συνεργασία για την αντιμετώπιση της μάστιγας.

Εξασθένιση της αμερικανικής ηγεμονίας

«Πολύ προτού o Covid- 19 αφανίσει τον πλανήτη, το αμερικανικό μοντέλο βρισκόταν σε απότομη πτώση», διαπιστώνει ο Χάας. Το σχέδιο των νεοσυντηρητικών επί προεδρίας υιού Μπους για έναν «Νέο Αμερικανικό Αιώνα» μέσω του λεγόμενου πολέμου κατά της τρομοκρατίας λειτούργησε ως μπούμπερανγκ, αναδεικνύοντας τα όρια της στρατιωτικής ισχύος.

Η παρούσα κρίση αποκάλυψε την εξασθένιση της ήπιας ισχύος της υπερδύναμης. Και πάλι ο Χάας: «Το εσωτερικό πολιτικό αδιέξοδο, η οπλοκατοχή, η κακή διαχείριση που οδήγησε στη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η επιδημία των οπιοειδών και άλλα πολλά έκαναν την Αμερική ολοένα και λιγότερο ελκυστική. Η αργή, ασυνάρτητη και κατά κανόνα αναποτελεσματική απάντηση της ομοσπονδιακής κυβέρνησης στην πανδημία θα ενισχύσει τη διάχυτη εντύπωση ότι οι ΗΠΑ έχουν χάσει το δρόμο τους». Άλλοι αναλυτές βιάστηκαν να ανακηρύξουν την πανδημία ως τη «στιγμή Σουέζ» της Αμερικής, κατ’ αναλογία με τη γεωστρατηγική σύγκρουση του 1956, που αποτέλεσε τη χαριστική βολή για τη βρετανική Αυτοκρατορία.

Έχοντας τραυματιστεί από την αποτυχία της να ελέγξει την επιδημία στα αρχικά της στάδια, προτού ξεφύγει από το Γουχάν και διαδοθεί σε όλο τον κόσμο, η Κίνα επένδυσε στην αποτελεσματική απάντησή της, σε δεύτερο χρόνο, και στη διπλωματία της μάσκας, των γιατρών και των αναπνευστήρων, διεκδικώντας να καλύψει το κενό που άφησε η Αμερική. Ωστόσο το τελικός απολογισμός δεν έχει γραφτεί ακόμη, καθώς ένα δεύτερο κύμα της επιδημίας απειλεί την Κίνα και όλη την Ανατολική Ασία. Σε κάθε περίπτωση, ο μετα- αμερικανικός κόσμος διαγράφεται όχι κινεζικός, αλλά χαοτικά ασταθής.

Υπαρξιακά διλήμματα για την ΕΕ

«Σήμερα η ΕΕ αντιμετωπίζει μια ιστορική πρόκληση, από την οποία θα κριθεί το μέλλον της και εκείνο ολόκληρου του κόσμου», τόνισε στο Πασχαλινό του μήνυμα ο Πάπας Φραγκίσκος, καλώντας την Ένωση να υιοθετήσει «καινοτόμες λύσεις», έκφραση που στη σκληρά δοκιμαζόμενη Ιταλία έχει γίνει συνώνυμο των ποθητών ευρωομολόγων. Ωστόσο η άρνηση της Γερμανίας και άλλων βορείων χωρών να προχωρήσουν σε ριζοσπαστικά μέτρα ενεργητικής αλληλεγγύης, έχει φέρει την ΕΕ στα πρόθυρα υπαρξιακής κρίσης, πιο επικίνδυνης από την κρίση χρέους του 2010, την πρόκληση του προσφυγικού το 2015 και τη δοκιμασία του Brexit.

«Σε τι χρειάζεται λοιπόν η ΕΕ αν δεν αποδείξει, στην εποχή του κορωνοϊού, ότι οι Ευρωπαίοι μάχονται από κοινού για ένα κοινό μέλλον», αναρωτιέται ο Γιούργκεν Χάμπερμας. Ο Γερμανός φιλόσοφος κατηγορεί και τα δύο κόμματα του κυβερνώντος συνασπισμού στη χώρα του για «εγωκεντρισμό, οικονομικό εθνικισμό και αυτοδικαίωση», σημειώνοντας: «Ακόμη και σήμερα, Μέρκελ και Σολτς μένουν πεισματικά αγκυροβολημένοι στην πολιτική που ακολούθησαν στην κρίση της προηγούμενης δεκαετίας, παρά τις διαμαρτυρίες των χωρών του Νότου, προς μεγάλο όφελος της Γερμανίας και των χωρών του Βορρά».

Είναι αλήθεια ότι, μετά την αποκαρδιωτικά αναιμική απάντησή τους στα αρχικά στάδια της κρίσης, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί ανέλαβαν πιο ουσιαστικές πρωτοβουλίες, όπως η μεγάλη ένεση ρευστότητας, ύψους 750 δισ με αγορά ομολόγων από την ΕΚΤ και η πρόσφατη απόφαση του Eurogroup για πακέτο στήριξης ύψους 540 (κυρίως με δάνεια και εγγυήσεις) μέσω του ESM, της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων και του μηχανισμού SURE. Ωστόσο η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι η ΕΕ εξακολουθεί να τρέχει πίσω από τα γεγονότα, κατά το “too little, too late”.

Το κυριότερο, βέβαιο αποτέλεσμα της τρέχουσας κρίσης θα είναι η γιγάντωση των ήδη εκρηκτικών αντιθέσεων μεταξύ Βορρά- Νότου. Ειδικά η Ιταλία θα δει το ήδη πολύ μεγάλο χρέος της να εκτοξεύεται σε αστρονομικά ύψη. Η Γερμανία και οι σύμμαχοί της θα βρεθούν μπροστά στο σκληρό δίλημμα είτε να αποδεχτούν το αδιανόητο, δηλαδή μια Ένωση μεταφοράς πόρων, είτε να διακινδυνέψουν τη διάρρηξη της ευρωζώνης, από την οποία αντλούν το μεγαλύτερο μέρος των πλεονασμάτων τους.  Οι Γάλλοι οικονομολόγοι Λοράνς Σιαλόν και Μπατίστ Μπριντονό προτείνουν μερική διαγραφή των κρατικών χρεών από την ΕΚΤ με ρήτρα η οποία θα δεσμεύει τα ευνοούμενα κράτη με ενίσχυση της βιώσιμης ανάπτυξης και της περιβαλλοντικής προστασίας.

Προς το οικουμενικό βασικό εισόδημα;

Πρόσφατα η συντακτική επιτροπή των Financial Times πρότεινε την καθιέρωση Οικουμενικού Βασικού Εισοδήματος (UBI) για όλους τους πολίτες, στο πλαίσιο ενός “νέου κοινωνικού συμβολαίου” για την αντιμετώπιση της επαπειλούμενης οικονομικής καταστροφής και της μαζικής ανεργίας.

Η ιδέα του UBI κέρδιζε έδαφος αρκετά χρόνια τώρα λόγω των φόβων για τις επιπτώσεις της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης- κυρίως της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης- στην απασχόληση. Οι υποστηρικτές τους απλώνονται σε ένα ευρύ φάσμα, από τους μεγαλοεπιχειρηματίες Ίλον Μασκ της Tesla και Μαρκ Ζάκερμπεργκ της Facebook μέχρι στοχαστές της ελευθεριακής Αριστεράς όπως ο Τόνι Νέγκρι. Σε προηγούμενες δεκαετίες, είχε βρει υποστήριξη από διάσημους οικονομολόγους διαφορετικών σχολών σκέψης, όπως ο Κεϋνσιανός Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ και ο ιδρυτής- πατέρας του νεοφιλελευθερισμού Μίλτον Φρίντμαν.

Ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες πειραματίστηκαν με το εν λόγω μέτρο, χωρίς ιδιαίτερα ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Η κεντροδεξιά κυβέρνηση της Φινλανδίας το εφάρμοσε σε περιορισμένη κλίμακα για δύο χρόνια, αλλά το εγκατέλειψε στα τέλη του 2018. Πέρα από την επιβάρυνση στα δημόσια οικονομικά, οι δύσπιστοι θεωρούν ότι ισοδυναμεί με παραίτηση του κράτους στην προοπτική της μαζικής ανεργίας και απλά εξασφαλίζει στοιχειώδη επιβίωση, στο κατώτατο επίπεδο, των ανθρώπων που πετιούνται εκτός παραγωγικής διαδικασίας. Ο ίδιος ο Τζον Μέιναρντ Κέινς ήταν, στην εποχή του, αντίθετος με αυτό το μέτρο, επισημαίνοντας την ψυχολογική φθορά των ανθρώπων που μένουν μακροχρόνια εκτός εργασίας. Ένα επίδομα ανεργίας δεν μπορεί να είναι η απάντηση στον μαρασμό ολόκληρων βιομηχανικών, αγροτικών και αλιευτικών κοινοτήτων, που αφανίζονται από την κρίση.

Ηλεκτρονικό χρήμα ή το τέλος των μετρητών

Τα capital controls το δραματικό καλοκαίρι του 2015 οδήγησαν μεγάλα στρώματα του ελληνικού πληθυσμού που δεν ήταν μέχρι τότε εξοικειωμένα με το πλαστικό χρήμα στις χρεωστικές και πιστωτικές κάρτες. Κάτι ανάλογο συμβαίνει σήμερα, σε παγκόσμια κλίμακα, με το ηλεκτρονικό χρήμα, καθώς οι διαδικτυακές συναλλαγές εκτοξεύονται, ενώ το ρευστό, στη μεταλλική ή στη χάρτινη μορφή του, γίνεται ανεπιθύμητο, ως δυνητικός παράγοντας μόλυνσης.

Η συζήτηση για το επικείμενο “τέλος των μετρητών” βρισκόταν στην ατζέντα ήδη προ κορωνοϊού. Τεχνολογικά αναπτυγμένες χώρες, όπως η Φινλανδία και η Νότια Κορέα, προσανατολίζονταν προς την πλήρη κατάργηση των συναλλαγών με ρευστό. Η εμφάνιση των κρυπτονομισμάτων, τύπου bitcoin, έδωσε ώθηση σε αυτή την τάση, ενώ το Facebook ανακοίνωσε το δικό του κρυπτονόμισμα, τη Libra, αν και τελευταία φαίνεται να κάνει πίσω. Στις αρχές Φεβρουαρίου, προτού ενσκήψει για τα καλά η κρίση του Covid- 19 στη Δύση, έξι κεντρικές τράπεζες (Αγγλίας, Ιαπωνίας, Καναδά, Ελβετίας, Σουηδίας και η ΕΚΤ) σε συνεργασία με την Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (BIS) δημιούργησαν ομάδα εργασίας η οποία ανέλαβε να μελετήσει τη δημιουργία ψηφιακών νομισμάτων.

Ο αντίλογος στο ψηφιακό χρήμα δεν λείπει. Το bitcoin έχει επικριθεί ως σχήμα τύπου “πυραμίδα” ή “αεροπλανάκι”, ευάλωτο σε απρόβλεπτες διακυμάνσεις της αγοράς και μέσο για ξέπλυμα βρόμικου χρήματος από μαφίες και τρομοκράτες. Η πλήρης κατάργηση των μετρητών θεωρείται αδύνατη για πολλές χώρες, ιδιαίτερα της περιφέρειας, ενώ το ψηφιακό χρήμα θα καταργήσει κάθε ιδιωτικότητα των συναλλαγών, δίνοντας στις τράπεζες δεδομένα ακόμη και για τις πιο προσωπικές συναλλαγές μας.

Επέλαση του ψηφιακού καπιταλισμού

Ενώ βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις αφανίζονται ή κινδυνεύουν να αφανιστούν από το τσουνάμι της ύφεσης, οι μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες επωφελούνται τα μέγιστα από τα περιοριστικά μέτρα. Ο όμιλος Alphabet της Google  είδε τα κέρδη του να εκτοξεύονται και η κίνηση στο Facebook αυξήθηκε κατά 50% στις αναπτυγμένες χώρες. Η Amazon ανακοίνωσε προσλήψεις 275.000 υπαλλήλων, κυρίως οδηγών και χειριστών στις αποθήκες, αυξάνοντας το εργατικό της δυναμικό κατά 20% μέσα σε δύο εβδομάδες. Μικρότεροι παίκτες αναπτύσσονται με εκθετικούς ρυθμούς, όπως η πλατφόρμα τηλεδιασκέψεων Zoom, που έχει μπει πια σε σχολεία, επιχειρήσεις και νοικοκυριά, καθώς η τηλεργασία και η τηλεκπαίδευση γενικεύονται.

Η πανδημία λειτουργεί ως καταλύτης για την ανάδυση “ενός νέου, ψηφιακού καπιταλισμού”, εκτιμά ο Ντανιέλ Κοέν, κάνοντας λόγο για “ακραία αριθμοποίηση”, δηλαδή για μετατροπή των πάντων σε αλληλουχίες αριθμών. Ο Γάλλος οικονομολόγος και συγγραφέας δεν κρύβει την ανησυχία του για τις αρνητικές πλευρές αυτής της τάσης: όταν η τηλεργασία αντικαθιστά τη δουλειά στον κοινό εργασιακό χώρο, η τηλεϊατρική την άμεση επαφή με τον γιατρό, η κατ’ οίκον ψυχαγωγία μέσω Netflix τον κινηματογράφο, οι άνθρωποι θα ζουν πολύ περισσότερο από ό,τι χθες σε έναν εικονικό κόσμο, με πιο ατροφικές κοινωνικές σχέσεις.

Από την πλευρά του, ο διευθυντής της Le Monde Diplomatique Σερζ Αλιμί εφιστά την προσοχή στη γενίκευση των πρακτικών ηλεκτρονικής παρακολούθησης των πολιτών. Στο Παρίσι, drones παρακολουθούν πάρκα και άλλους δημόσιους χώρους μετά την απαγόρευση της κυκλοφορίας, στη Νότια Κορέα και την Ταϊβάν όποιος δεν έχει το κινητό του σε λειτουργία για κάμποσα λεπτά μπορεί να δεχθεί έφοδο της αστυνομίας που ελέγχει την εφαρμογή των περιοριστικών μέτρων, στην Κίνα οι πολίτες χωρίζονται σε τρεις χρωματικές κατηγορίες ανάλογα με την επικινδυνότητά τους ως προς τον ιό. Σε έκτακτες συνθήκες σαν τη σημερινή, παρόμοια μέτρα γίνονται ευρέως αποδεκτά, αλλά ο κίνδυνος να μακροημερεύσουν φαίνεται υπαρκτός. Ήδη προ κορωνοϊού η καθηγήτρια του Χάρβαρντ Σοσάνα Ζούμποφ προειδοποιούσε, στο βιβλίο της “Κατασκοπευτικός Καπιταλισμός”, που έγινε διεθνές μπεστ σέλερ, για τις τεράστιες δυνατότητες κλοπής και εκμετάλλευσης των προσωπικών δεδομένων πολιτών όχι τόσο από κρατικές υπηρεσίες, όσο από τους γίγαντες της ψηφιακής οικονομίας.

Εύθραυστα κράτη στην περιφέρεια

Για λόγους που δεν είναι απολύτως κατανοητοί, τα κράτη της περιφέρειας δεν έχουν γνωρίσει μέχρι τώρα τις σφοδρές εκδηλώσεις της πανδημίας που βιώνουν οι πιο αναπτυγμένες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Ενδεχομένως η κατάσταση σε αρκετές χώρες της Αφρικής, της Ασίας, ίσως και της Λατινικής Αμερικής να υποεκτιμάται λόγω ελλιπούς καταγραφής κρουσμάτων και θανάτων.

Σε κάθε περίπτωση, πολλοί φοβούνται ότι μια εφιαλτικών διαστάσεων υγειονομική κρίση σε αυτές τις πολυπληθείς περιοχές του πλανήτη δεν μπορεί να αποκλειστεί στο προσεχές μέλλον. Ο διάσημος Γάλλος οικονομολόγος Τομά Πικετί προειδοποιεί ότι τα συστήματα Υγείας αυτών των χωρών είναι πολύ αδύναμα για να αντέξουν σε μεγάλων διαστάσεων κρίση και εφιστά την προσοχή στην πρώτη εξέγερση εσωτερικών μεταναστών στην Ινδία, οι οποίοι έχουν μείνει χωρίς δουλειά και εμποδίζονται να γυρίσουν στα χωριά τους. Ο ακραίος συνωστισμός στις παραγκουπόλεις καθιστά πρακτικά αδύνατο να εφαρμοστεί το social distancing, ενώ τεράστια πλήθη που επιβιώνουν στην άτυπη οικονομία ανησυχούν περισσότερο για την πείνα και λιγότερο για την αρρώστια.

Στο μεταξύ, η έκρηξη του χρέους απειλεί να αποσταθεροποιήσει πλήρως πολλά εύθραυστα κράτη της περιφέρειας, κάτι που θα μπορούσε να προκαλέσει μεγάλης κλίμακας μεταναστευτικά κύματα προς το Βορρά. Την περασμένη Κυριακή, η G20 άρχισε να προσανατολίζεται σε μορατόριουμ αποπληρωμής του χρέους των 76 φτωχότερων χωρών, αλλά είναι πολύ αμφίβολο ότι αυτό το (εν πολλοίς αναγκαστικό) μέτρο θα καταφέρει να ανακόψει την πορεία προς την οικονομική και κοινωνική αποδιάρθρωση.

Η κλιματική αλλαγή στο ψυγείο;

Μια από τις θετικές συνέπειες της κατά τα άλλα δραματικής περιπέτειας που ζούμε ήταν η σοβαρή μείωση των ρύπων που επιβαρύνουν την κλιματική αλλαγή σε παγκόσμια κλίμακα, όπως και η γενικότερη περιστολή επιβλαβών για το περιβάλλον δραστηριοτήτων. Ωστόσο, και στην κρίση του 2008 είχε συμβεί κάτι παρόμοιο, για να αποδειχθεί μόνο βραχύβια παρένθεση. Η πανδημία ήταν μια καταστροφή που κλιμακώθηκε με αστραπιαία ταχύτητα, ενώ η κλιματική αλλαγή εξελίσσεται σε πιο αργούς ρυθμούς, κάτι που επιτρέπει στις κυβερνήσεις να βαυκαλίζονται ότι έχουν ευρύ χρονικό περιθώριο για την αντιμετώπισή της.

‘Ηδη η Βρετανία ανακοίνωσε την αναβολή της Διεθνούς Διάσκεψης του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (COP26), που επρόκειτο να φιλοξενήσει τον Νοέμβριο, καθώς η πανδημία δεν άφηνε τον απαραίτητο χρόνο για τις κοπιώδεις διπλωματικές προετοιμασίες που απαιτούνταν προς αναζήτηση συμφωνίας. Τα χειρότερα, πιθανότατα, έπονται. Αντιμέτωπες με την ασφυκτική πίεση για επανεκκίνηση της οικονομίας, οι κυβερνήσεις είναι πολύ πιθανό να άρουν περιβαλλοντικούς περιορισμούς που ήδη είχαν επιβάλει. Όχι απροσδόκητα, πρώτη άνοιξε το χορό η κυβέρνηση Τραμπ, δίνοντας την άδεια σε επιχειρήσεις να παραβιάζουν τα περιβαλλοντικά όρια εφόσον αποδεδειγμένα υπέστησαν σοβαρή ζημιά από την πανδημία και τα περιοριστικά μέτρα.

Ασφαλώς, οικολογικές οργανώσεις και κινήματα θα συγκρουστούν με παρόμοιες επιλογές, τονίζοντας ότι ίσα- ίσα η περιβαλλοντική καταστροφή, η αποψίλωση των δασών, η πυρετική αστικοποίηση και η καταστροφή βιότοπων ευνοούν τη μετάδοση φονικών ιών στον άνθρωπο και τη γρήγορη εξάπλωση των επιδημιών. Ωστόσο ο αγώνας τους θα δοθεί σε πιο δυσμενές, ανηφορικό έδαφος.

Κοινωνικές εντάσεις στην ημερήσια διάταξη

Η περασμένη χρονιά σημαδεύτηκε από ένα πλανητικό κύμα μεγάλων λαϊκών εξεγέρσεων διαρκείας από το Χονγκ Κονγκ μέχρι τη Χιλή και από τα Κίτρινα Γιλέκα της Γαλλίας μέχρι τον Λίβανο και το Ιράκ. Ο κορωνοϊός έβαλε φρένο σε αυτό το φαινόμενο, αλλά μόνο για το μεταφέρει προσωρινά στο Διαδίκτυο.

“Ο ιός ξυπνά την πάλη των τάξεων”, έγραφαν την περασμένη Τρίτη οι Times του Λονδίνου και επεξηγούσαν: “Φτωχοί και πλούσιοι βιώνουν την κρίση με διαφορετικούς τρόπους, κάτι που δημιουργεί κοινωνικές αντιθέσεις, οι οποίες είναι πιθανό να επιβιώσουν για μεγάλο διάστημα, αφότου η μάστιγα θα έχει φύγει... Οι μη προνομιούχοι και οι εθνικές μειονότητες κάνουν τις πιο επικίνδυνες δουλειές, αρρωσταίνουν και πεθαίνουν πιο γρήγορα από τους πλούσιους, τους λευκούς και τους προνομιούχους”.

Στο ίδιο μήκος κύματος, ο αναλυτής του Bloomberg Αντρέας Κλουντ εκτιμά ότι η πανδημία “ενισχύει τις προϋπάρχουσες συνθήκες κοινωνικής ανισότητας απ’ όπου περνάει. Σύντομα αυτό θα προκαλέσει κοινωνική αναταραχή, ακόμη και εξεγέρσεις ή επαναστάσεις”. Ο Κλουντ εκτιμά ότι η απώλεια εισοδημάτων και κυρίως η μαζική ανεργία θα ενισχύσουν “νέα λαϊκιστικά ή και ριζοσπαστικά κινήματα”, τα οποία απεύχεται μεν, αλλά θεωρεί πολύ πιθανό να προκύψουν τους επόμενους μήνες.